انقلاب اسلامی و هنر| جواد کریم نژاد

به مناسبت روز هنر انقلاب


                                                                                              جواد کریم نژاد
                                                                                            (پژوهشگر و فعال فرهنگی )

دریچه:
بیستم فروردین سال 1372 خورشیدی یادآور عروج هنرمند متعهد و فرزانه، شهید حاج سیدمرتضی آوینی، نویسنده توانا، مستندساز، راوی مجموعه فیلم‌های مستند"روایت فتح" و خالق زیبای هنر جاودانه رزمندگان غیور اسلام، سردبیر مجله ادبی و هنری سوره و مسئول واحد تلویزیونی حوزه هنری و نویسنده کتاب‌های «آیینه جادوی او»، (مجموعه مقالات سینمایی)، آغازی بر یک پایان، فتح خون است.

شهید مرتضی آوینی در جریان ساخت سری جدید روایت فتح، همزمان با فعالیت گروه‌های تفحص جهت شناسایی پیکر گلگون کفنان شهدای جاویدالاثر هشت سال دفاع مقدس در مناطق جنگی، با انفجار مین به درجه رفیع شهادت نایل آمد و در جوار شهیدانی که سال‌ها در مجموعه روایت فتح و آثار مکتوبش، برای آنان مرثیه خوانی می‌کرد، آرمید، پیکر این شهید بزرگوار در 22 فروردین با حضور رهبر فرزانه انقلاب اسلامی حضرت آیت ا.. خامنه ای تشییع و در گلزار شهدای بهشت زهرا (س) تهران به خاک سپرده شد. پس از شهادت این بزرگوار مقام معظم رهبری از این هنرمند فرهیخته و شهید به عنوان «سید شهیدان اهل قلم» تجلیل نمودند.

سالروز شهادت هنرمند شهید و دلسوخته جبهه‌های حق علیه باطل، بنا به پیشنهاد شاعران، نویسندگان و هنرمندان حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی به مقام عظمای ولایت، روز هنر انقلاب اسلامی نامگذاری شد و در جلسه 668 مورخ 26 مرداد ماه 1389 شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز 21 فروردین را بنام «روز هنر انقلاب اسلامی» در تقویم رسمی کشور به تصویب رساند.

انقلاب اسلامی و هنر
« هنر یگانه ابزاری است که نه تنها در ذهن و فکر بلکه در عمق دل و جان آدمی تأثیر می‌گذارد و او را با خود به جهانی که پیام‌آور آن است همراه می‌سازد.» در اهمیت هنر همین بس که بهترین وسیله ثبت تاریخ و برترین ابزار تبلیغ و ارائه آرمان‌های بشری و الهی است.

بی تردید وقوع انقلاب اسلامی نقطه عطفی در رشد و گسترش هنر در ایران بود. انقلاب کمک کرد تا هنر در ایران انتشار یابد؛ به طوری که مردم بتوانند آن را درک و خواسته های خود را به آن زبان بیان کنند. به بیانی واضح تر ، با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ماه سال 1357 شور و التهابی که همه کشور را فراگرفته بود به عرصه هنر و ادبیات نیز سرایت کرد و شرایطی به وجود آمد که بسیاری از هنرمندان آثار بدیعی با موضوع انقلاب اسلامی به وجود آوردند. در چنین شرایطی، هنرمندان بر اساس فضای معنوی همسو با فرهنگ اسلامی، کیان هنر انقلاب اسلامی را پی نهادند.

انقلاب اسلامی سال 1357 سرآغاز تحول در عرصة سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در ایران گردید، این واقعه‌ی مهم که زمینه‌ساز بازشناسی شاخص‌های هویتی و مذهبی گردیده بود ، با ورود نویسندگان و هنرمندان جوان و به دنبال تغییر و تحول فرهنگی در جامعه ایران ناشی از انقلاب اسلامی ، هنرهای مختلفی همچون : ادبیات ، موسیقی ، هنرهای تجسمی ، تئاتر و سینما نیز دچار دگرگونی شد و اساس آفرینش هنری و کیفیت و کمیت هنر‌های متعدد در ایران دگرگون گردید. به واسطه عقاید و اندیشه ها ، ارزش و آرمان‌های جامعه ، عناصری چون خشونت ، نمادها و ابتذال از هنر خارج شد و همسو با حرکت های مردمی و حال و هوای دینی _ مذهبی حاکم بر جامعه انقلابی، آثار هنری مبتنی بر اندیشه های اسلامی و انقلابی با محتوای پیامهای دینی، حماسی و فکری و توجه ویژه به مفاهیم و ارزش های انقلابی به صورت نمادین، بخصوص در سالهای ابتدایی انقلاب خلق گردید .

در حقیقت، هنر انقلاب را بایستی یکی از دوره‌های درخشان فرهنگ و هنر در تاریخ ایران به شمار آورد. هنرمندان این دوره با برداشتی ماهرانه از مبانی هنر کهن ایرانی ـ اسلامی، منطبق با مبادی نوین هنرهای معاصر پا به عرصه وجود نهادند تا بر اساس عناصر هنر ایرانی و فضای معنوی همسو با فرهنگ اسلامی، شاکله هنر انقلاب اسلامی را پی نهند. ذکر این نکته نیز ضروری است که هنر انقلابی ایران گرچه از لحاظ فرمی به سبک هنر مغرب زمین خلق می‌شود، ولی در باطن خویش بند بندش هنر عاشورایی و هنر اسلامی است که در قالب یک اثر هنری به مخاطب ارائه می‌شود.

هنر انقلاب
ماندگاری مفاهیمی که در قالب هنر مطرح می‌شود، بیشتر و گاهی دائمی است و بنابراین هر زمان که اقدامات انقلابی، فرهنگی، ملّی و اسلامی در قالب هنر بیان شده، ماندگاری بیشتری داشته است.

هنر انقلاب اسلامی، سبکِ خاصی از هنراست که در دهه اول انقلاب شکوهمند اسلامی ایران و در دامن ارزش ها و باورهای اسلامی که انقلاب را به ثمر رساند و نیز با الهام از مضامین فرهنگی و سیاسی و اجتماعی ایران، در آن دوره خاص شکل گرفت.

هنر انقلاب از منظرهای مختلفی مثل: سیر تاریخی، ساختار بصری، عملکرد، مشخصات و شیوه اجرا و... قابل بررسی است . تعهد ، اخلاق‌مداری، واقع گرایی، توجه به آرمانها ، ارزش ها و اصول والای دینی و اسلامی، در خدمت حقایق بودن، دفاع از آرمان ها و اصول انقلاب اسلامی ، فراهم ساختن زمینه رشد و هنر مبتنی بر معرفت اسلامی ، ترویج فضایل اخلاقی – انقلابی و... را می توان از ویژگی ها و خصوصیات اصلی هنر انقلاب برشمرد .

«هنر بزرگ انقلاب این بود که توانست هنر را در خدمت حقایق و در خدمت انسان در بیاورد و آن را از انحصار هم خارج کند.» (1) با به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی، پیام هنر رنگ و بوی حقیقت گرفت و به سوی اصالتش باز گشت و به خدمت انسان در آمد. به عبارتی گویا تر انقلاب هنر وام¬دار انقلاب اسلامی ایران است . انقلابی که با شعارها و اندیشه های معنوی و ارزش¬ های والای انسانی به ثمر رسید، چنین انقلابی برای معرفی آرمان هایش نیاز مند ابزاری کار آمد است و بهترین ابزار برای نیل به این هدف بزرگ« هنر» است.

«انقلاب جزو حوادثی است که جز با زبان هنری، قابل بیان کردن نیست... اصلاً در تاریخ نمی¬ شود و کسی حوصله ندارد اینها را بخواند فقط در داستان و کار هنری قابل ارائه است و لاغیر...(2) توقع انقلاب از هنر و هنرمند، مبتنی بر نگاه زیباشناختی در زمینه هنر است؛ توقع زیادی هم نیست... شما در عالی ¬ترین آثار دراماتیک دنیا، آنجایی که به فداکاری یک انسان برخورد می¬ کنید، او را تحسین و ستایش می-کنید. وقتی فیلم، آهنگ، تابلوی نقاشی، زندگی فلان انقلابی ـ مثلا ژاندارک ـ یا سرباز فداکار فلان کشور را برای شما به تصویر می¬کشند، در دل و باطن وجدان خودتان نمی¬توانید کار او را تحسین نکنید. هزاران حادثه به مراتب با ارزش ¬تر و بزرگ ¬تر از آنچه که در این اثر هنری نشان داده شده، در دوران هشت سال دفاع مقدس و در خود انقلاب، در خانه شما اتفاق افتاد ، آیا این زیبایی نیست؟ ...(3)

اینجاست که هنر به میدان می آید و به عنوان یک ابزار تبلیغی و یک سلاح کارآمد به معرفی انقلاب و حفظ وصیانت از اصول و ارزش های والای آن همت می گمارد . چرا که «انقلاب وقتی می¬تواند خودش را در قالب هنر بیاورد، که هنرمند خودی داشته باشد و خودش هنرمندش را پرورش بدهد.»(4)

در هنر انقلاب «فردیّت هنرمند» مطرح می شود. سلیقه هنرمند، باورها، میزان تزکیه، شناخت ایدئولوژی، آداب و رسوم و همه این عناصر در فردیت، هنرمند موثرند.. از اینرو ، نگاه ارزشی حاکم بر عرصه های فرهنگی در میان هنرمندان موجب می شود مفاهیم معنوی و اسلامی چون جهاد ، شهادت ، ایثار و فضائل اخلاقی مورد توجه قرار گیرد .

هنر انقلاب، امروز در «اختیار» همه طبقات و اقشاری است که با انقلاب و اسلام و باورهای متعالی امّت ما پیوند و ارتباط دارند و هم جهت اند و مروج اندیشه های توحیدی است .

هنر انقلاب امروز در مسیر تبلیغ «اهداف » و «ارزشها»ست، تعهددردآشنایان مکتبی است . هنر انقلاب در خدمت سیره اهل بیت (ع) و ارزش های اسلامی، مبانی و آرمان های انقلاب و خون سرخ گلگون کفنان 8 سال دفاع مقدس است. خون شهادت طلبی در رگ‌های آن جاری است. هنر انقلاب، حماسه آفرینی، ستم ستیزی، دفاع مقدس، شهید و بیداری اسلامی ... است.

در حقیقت دوران سی‌سال انقلاب اسلامی دورانی پربار در تمام ابعاد فرهنگی از جمله هنر بوده و است . هنرمندان انقلاب اسلامی با مهارتی فنی همراه با معرفتی معنوی توانستند بسیاری از ارزش‌ها و حماسه‌های انقلاب اسلامی را در قالب آثار هنری ارائه نمایند.

برخی ازآثار هنر مکتب انقلاب علی رغم نو پا بودن چه در حوزه مضامین و چه از نظر هنرمندان جوانی که به دلیل آرمانخواهی انقلابی به این عرصه گرایش پیدا کرده بودند از چنان قوام و دوامی برخوردار شدند که امروزه بعد از گذشت قریب به سی سال هنوز مورد توجه مجامع هنری کارشناسان و منتقدان هنری قرار دارد و چه بسا در مجامع هنری امروزی باز تولید می‌شود.

انقلاب اسلامی زمینه ساز تحول هنر در ایران
همچنانکه ذکر شد ، انقلاب شکوهمند اسلامی ایران، هنر را متحول کرد و هنر نیز همچون سایر پدیده های اجتماعی و فرهنگی ، در برابر موج توفنده و دگرگونساز انقلاب اسلامی، دچار تحولی عظیم و دگرگونی بنیادین گشت. این دگرگونیها در سایه انقلاب اسلامی و به برکت موج آفرینی‌های آن بوده است. هنرمندان ، نویسندگان و مخاطبان هنر انقلاب ، به جای داستانهای افسانه‌ای و موهوم و سوژه های سبک و مبتذل هنری، سراغ سوژه های واقعی از وقایع انقلاب ، جبهه وجنگ و زندگی شخصیتهای اسلامی و فرماندهان بزرگ و ائمه و اصحاب آنان و سمبلهای مقاومت در میان آزادگان و جانبازان و شهدای والا مقام رفتند. به عبارتی دیگر گرایش به مفاهیم ارزشی و فرهنگ دینی دراین عرصه، بسیار بالنده تر گردید .

ادبیات و هنر ایران در سال‌های آغازین و دهه اول انقلاب، چنان تحول عظیمی را شاهد بود که به نوعی دگردیسی و تحول شبیه گردید . هنر مبتذل دهه چهل و پنجاه ناگهان در محاصره کار های ارزشی فراوان و سترگ رو به محاق نهاده بود . مضامینی نظیر روابط بی قید و نفسانیت عنان گسیخته جای خود را به موضوعاتی نظیر ایثار و شهادت و از خود گذشتگی و در یک کلام سلوک معنوی انسان داده بود . دهه شصت بی گمان مقطعی باور نکردنی در تاریخ هنر این مرز و بوم است دورانی که هنرمندان بی‌تکلفی پا به ساحت آفرینش هنری نهادند و بر این باور بودند که هنر باید بال پرواز جهت رسیدن به ساحت های آسمانی و ارزش والای اسلامی باشد . از این منظر و با این تفکر جایگاه هنر انقلاب جایگاهی رفیع و کاملا ممتاز است .

تحولات یادشده در هنر پس از انقلاب ایران اسلامی ، در زمینه‌هایی چون: زبان هنری، محتوای انقلابی و مکتبی، جهت‌گیری هنر، رشد استعدادهای تازه هنری و ادبی، آثار هنری و تألیفات ماندگار و اثرگذار قابل مطالعه،بررسی و تحلیل است. بطوری‌که بررسی ادبیات و هنر انقلاب در ایران و نقش انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در«پدید آمدن » یا «ساختار»، «قالب‌ها»، «محتوا» و «ویژگیها»ی آن، بحثی گسترده تر می طلبدو بجاست که پژوهشگران هنر ، متولیان و مدیران فرهنگی که دغدغه نظام و آرمان های آن را دارند ، در این زمینه گام هایی اساسی و شایسته‌ای بردارند .

حوزه هنری زادگاه هنر انقلاب است
در انفجار عظیم بعثت فرهنگی برآمده از انقلاب اسلامی، آنچنان که همه مقوله ها دچار دگرگونی و تحول شدند و در پروسه فرهنگ انقلاب تولدی تازه یافتند، هنر نیز که میان غرب باوری و نفی خودی معلق بود ناگهان به سمت دگرگونی روی گرداند. جمعی از هنرمندان جوان و متعهد آن روزگار در یک حرکت خود جوش و با شور و اشتیاق انقلابی به دنبال ایجاد و احیای نهضت فرهنگی اسلام و یک هویتسازی جدید مطابق با الگوی انقلاب بودند، از سوی دیگر جمعی از هنرمندان حوزه تجسمی آن دوران، نمایشگاه معروف حسینیه ارشاد را برگزار و سمت و سویی جدید به هنر انقلاب بخشیدند.

با اینهمه شرایط آنچنان مساعد بود که بهینه‌سازی هنر آغازشد، زیر‌ساخت‌های فرهنگی و هنری جامعه نیز دچار تحولات شگرف گردید و متناسب با این تغییرات، نسل تازه‌ای از هنرمندان ظهور و بروز یافتند و گروه‌های جوان با تشکل و یا حرکتهای انفرادی زمینه ساز فضایی تازه و شفاف برای اندیشیدن و آفریدن آثار هنری شدند . انقلاب هنری ، هنری انقلابی به وجود آورد و انقلاب، روحی از مکتب ودین در آن دمید و هنر انقلاب اسلامی ، همرنگ ، همخط و هم جهت و هماهنگ با روح نهضت خمینی گام برداشت. در حوالی سال 1357 شمسی و همزمان با حرکت های انقلاب ، به ابتکار مقام معظم رهبری – حضرت امام خامنه‌ای - مرکزی بنام «کانون نهضت فرهنگی» به دبیری مرحومه طاهره صفار زاده راه اندازی شد . این مرکز به عنوان لیدر فکری و یک ستاد اجرایی برای هماهنگی گروههای هنری همسو با انقلاب، جوانان هنرمند متعهد و اندیشمند انقلابی را که دغدغه ترویج و گسترش ارزش‌های دینی و اسلامی به زبان هنر و خلق آثاری با اندیشه های اسلام ناب محمدی را داشتند ، دور هم جمع نمود تا با بهره‌گیری از ابزار و بیان هنری بتوانند به نهادینه‌کردن مفاهیم مرتبط با گفتمان رهایی بخش، انقلاب اسلامی را یاری رسانند .

هسته‌های ابتدایی این مرکز ، متشکل از جمعی هنرمندان جوان آن روزگار، که حول مقام معظم رهبری گرد آمده بودند ، در سال58 از به هم پیوستن این هنرمندان به یکدیگر و در آمیختن آنان با سایر فرهیختگان و اندیشمندان, به صورت خودجوش و مردم ‌نهاد «حوزه اندیشه و هنر اسلامی» سر بر آورد که اگر چه در آغاز به شکلی داوطلبانه و هم‌یارانه قوام یافته بود، اما با درخشش آن در آسمان فرهنگ و هنر ایران‌زمین و سیل مشتاقانی که به آن می‌شتافتند, نیاز به توسعه و سازمان‌دهی آن لازم می‌نمود .(5) «حوزه اندیشه و هنر اسلامی» یکی از نمونه های بارز این تولد تازه هنری در بستر فرهنگ انقلاب اسلامی است .

انقلاب، هنرمندانی نو ساخت و این هنرمندان نوین در مدرسه عشق و مکتب انقلاب نیز تحولی درمعیارها و ملاکها پدید آوردند.

انقلاب، به هنر استقلال و عزت بخشید و این ارزش‌ها به نحوی در آثار هنری بروز یافت و برآفرینشهای آن اثر گذاشت. بر همین اساس می توان گفت مقام معظم رهبری بنیانگذار هنر انقلاب اسلامی است.
از ابتدای دهه 1360 با پیوستن این نهاد به سازمان تبلیغات اسلامی، به حوزه هنری تغییر نام داد. در واقع حوزه ‌هنری به عنوان یکی از نهادهای مهم نظام ‌اسلامی در زمینه فرهنگ و هنر شناخته ‌شد و آثار و تولیدات بسیاری را تقدیم به فرهنگ و هنر انقلاب کرد.
حوزه‌هنری پایگاهی بود که در آن بسیاری از هنرمندان در عصر تازه‌ای که با نفس قدسی امام راحل (ره) روح یافته بود، به تولید اثر منطبق بر گفتمان انقلاب اسلامی می‌پرداختند. هنرمندانی چون شهید مرتضی آوینی، مرحوم قیصرامین‌پور، مرحوم طاهره صفارزاده، مرحوم ابوالفضل عالی، مرحوم سید حسن حسینی، محمد کاسبی، رسول ملاقلی پور، فرج‌الله سلحشور، سید علی میرفتاح، حسین خسروجردی، احمد عزیزی، مهرداد اوستا، سپیده کاشانی، سلمان هراتی،سید علی میرفتاح عزیزالله زیادی، محمد رضا آقاسی و ... از فعالان سابق حوزه هنری بوده اند . (6 )

حوزه هنری خط مقدم هنر انقلاب و به تعبیر داهیانه مقام معظم رهبری " امید هنر انقلاب " است از این رو تعریف هنر انقلاب ، بدون حوزه هنری امکان پذیر نیست . این نهاد هنری برآمده از متن انقلاب شکوهمند اسلامی در طول 30 سال فعالیت فرهنگی و هنری خود پیوندی عمیق میان خود و هنرمندان متعهد ایجاد کرده است که مفاهیم و آرمان های انقلاب اسلامی را در قالب هنر و به زبانی بدیع و نو با محوریت اندیشه های تابناک اسلامی و انقلابی بیان داشته و در شکل های هنری آن را ترویج و تبلیغ نموده است و سعی در تبین جــریان هنــری سالم و متعهـد جامعه اسلامی داشته و مدافع اصول و آرمانهای ارزشی انقلاب اسلامی و دستاورد های آن است و می‌کوشد تا در این راه از تمام دست‌اندرکاران هنر و هنرمندان نیز یاری جوید .

کوتاه سخن اینکه ، ما نیاز داریم هنر انقلابی ایران در سطوح بین‌المللی به جهانیان معرفی شود و این مساله میسر نمی‌شود مگر با همراهی نسل هنرمند برخاسته از متن انقلاب و الهام از هویت فرهنگ اسلامی و ملی خویش با سلاح تفکر هنری ،تجربه و تکنیک در جهت مقابله با یورش جنگ نرم و ناتوی فرهنگی دشمنان نظام مقدس جمهوری اسلامی ، تا الگویی جهت دهنده برای همه هنرمندان جهان، و هدایتگرانه برای رشد فرهنگی جوامع، باشیم.

به نظر می‌رسد برای تکرار آن دوران طلائی و رسیدن دوباره به قله رفیع هنر مکتب انقلاب راهی جز پرورش هنرمند متعهد- به خصوص نسل چهارم انقلاب - وجود ندارد و به رغم تلاشهای پیشینیان ، مدیران دلسوز و متولیان فرهنگی و هنری، هنوز فاصله ما با ساز و کار بازآفرینی و زمینه‌سازی و پرورش هنرمند جوان متدین و متعهد که عالم را از دریچه توحید بنگرد و روزنه امید برای آینده نظام جمهوری اسلامی ایران و پیشبرد اهداف متعالی آن باشد ، بسیار است. از این‌رو ، رجعتی مجدد لازم است تا با بازخوانی دوباره مبانی انقلاب اسلامی زمینه تولید و پردازش آثار هنری منطبق با آرمان انقلاب فراهم آید.

پی‌نوشت:
1. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از هنرمندان دفاع مقدس، 20/1/1379.
2. بیانات در دیدار نویسندگان حوزه هنری، 2/3/77.
3. بیانات در دیدار اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380.
4. بیانات در دیدار اعضای کنگره شعر حوزه، 15/7/1370.
5و6 . تاریخچه و اساسنامه حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی